Bier in tijden van Covid-19

Ariël Meeusen

Plotsklaps werden we overvallen door een virus dat de naam van een populair Mexicaans biermerk draagt en ik moest denken aan een verhaal dat ik jaren geleden voor HOPnieuws schreef in het kader van een brouwdag in de middeleeuwen. Had ik juist daarin niet geschreven over de helende effecten van bier op de volksgezondheid en dan nu een virus naar een bier noemen? Vreemd en de benaming, het gevolg van een foutje.

De wereld zal ná het virus, dat officieel de naam Covid-19 draagt en niet vernoemd is naar een biermerk maar naar de heilige Corona [tweede helft 2e eeuw de patrones van schatjagers] nooit meer hetzelfde zijn! Heilige Corona stierf in het jaar 177 in Damascus op zestienjarige leeftijd de marteldood. Het is juist dít onderdeel dat van belang is betreffende haar vernoeming in relatie tot het dodelijke virus. In de christelijke iconografie verwijst de krans rond het hoofd naar de 'kroon van eeuwig leven'. Deze 'corona' wordt enkel toegepast als verwijzing naar martelaarschap in dienst van het geloof. Hoe komt het toch dat haar naam dan in verband wordt gebracht met het virus? Simpel, The New York Times maakte een foutje met het vernoemen van een pestheilige in een artikel. Corona werd neergezet als dé patroonheilige tegen pestepidemieën, wat natuurlijk volledig onjuist is. Een foutje met grote gevolgen, want de wereld omarmde de naam en de fout werd feitelijk nooit rechtgezet. Hierna voor de liefhebbers, en degenen die het gemist hebben, nogmaals het verhaal dat ik ooit schreef.

Pest

Of het Attila de Hun zelf was, of één van zijn directe nazaten is nooit helemaal duidelijk geworden, omdat vroeger niet alle gebeurtenissen tot in detail werden bijgehouden. Eén ding is echter zeker, de pest kwam ook toen uit het oosten en verspreide zich in rap tempo over het Europese vasteland. Uiteindelijk werd één derde van de Europese bevolking erdoor vernietigd. De pest, die ook wel de zwarte dood werd genoemd, waaide in vijf eeuwen drie maal door Europa. De Lage Landen werden veel minder hard getroffen, dan op het eerste gezicht lijkt. Met dank aan bier. De 'rattenvlo' die de pestbacterie - yersinia pestis - op mensen overzette is als een mug. Ze houden van zoet en hop en haten gist en zuur. Aangezien werkelijk iedereen zuur of zurig bier dronk, is het resultaat evident. Tijdens de drie pestgolven is het percentage doden in de Zuidelijke-Nederlanden in plaats van ruim 30 procent, bij elkaar 'slechts' 10 procent. De eerste pestepidemie duurde tot 1352.

Je ziet ze in Venetië tijdens het carnaval nog altijd opduiken, mannen voorzien van scherpe snavels. Veel mensen weten niet dat er aan de uitbeelding van die snavel veel geschiedenis en ellende kleeft. Het is immers de snavel van de pestdokter, alias de snaveldokter. Pestepidemieën en -pandemieën hebben – als de zwarte dood – hun tol geëist en hier in Europa, in drie vlagen, het leven van 30 tot 50 miljoen mensen ontnomen. De heilige Arnoldus was zich ervan bewust dat hij iets aan de pest kon doen door zijn medemens bier te laten drinken. Ook de heilige man Rochus en zeker Hildegard von Bingen wisten wel dat er een verband was aan te geven tussen bier en gezondheid. Zij leefde echter in een periode dat er toevallig niet of nauwelijks sprake was van dodelijke virussen, dus had ze er verder weinig mee van doen. Ze kon zich concentreren op andere zaken.

Portret van een 17de eeuwse pestdokter

Nog even terug naar de pestdokter en zijn snavel. Die snavel had je in wel zes verschillende soorten en afmetingen en was volgepropt met kruiden en specerijen. De snavel diende als filter, want men was er immers van overtuigd dat de mensen pest kregen door het inademen van slechte/bedorven lucht. Ook dacht men dat de pest door vanuit de stenen naar buiten kwam (vandaar dat men kalk en teer (of pek) op muren werd gesmeerd. De zwarte dood kwam in vlagen en sloeg tussen de 14de en 19de eeuw regelmatig toe.

Aan het eind van de 18de eeuw was het gevaar kleiner, maar toch kwam de pest - met de komst van Franse militairen en het daarbij behorende oorlogsgeweld - weer opzetten. In Wetteren werd het bier Uytzet (Uitzet) gemaakt, als u het mij vraagt een soort vroege tripel en nog altijd geschonken in het wonderschone café Posthotel ter stede. De Wetterse dokter Wauters wist in 1798 te vertellen, dat de bewoners van Dendermonde en die van Wetteren aan de dood waren ontsnapt doordat zij dit bier hadden gedronken. Citaat uit een brief van dokter Wauters aan het stadsbestuur:

Alleen zij die dit bier dronken, hadden de pestepidemieën, die hier in 1791 en 1794 woedden, overleefd.

Het lijkt mij evident. Was dokter Wauters uit Wetteren zo’n afgebeelde snaveldokter? Wie weet… Een mooie opmaat om het eens over de gezondheidsvoordelen van bierdrinken te hebben, met name in de middeleeuwen als de gezondheidsleer en de persoonlijke hygiëne nog in de kinderschoenen staan. Algemeen wordt (nog altijd) aangenomen, dat wie in de middeleeuwen geen bier dronk het niet overleefde. Was het immers niet de eerdergenoemde Sint-Arnoldus die wees op het de gezondheidsaspecten van bier en zei: 'Wie dit bier drinkt, zal ontsnappen aan doodsziekten'. Was er ten tijde van Arnoldus echter sprake van de zwarte dood? Neen, die kwam pas enkele eeuwen later. Sint-Arnoldus zal het zonder twijfel over andere aandoeningen hebben gehad die konden genezen door bier te drinken. Hij kende de geheimen van bier. Alhoewel, hij had wel een idee, maar kon niet bevroeden dat het gezonde bier o.a. voortsproot uit het koken van het wort. Hij gooide het op zijn bisschopsstaf waarmee hij het wort toucheerde als het de kookketel inging, met de spreuk: 'Met deze staf, verschaf ik u gezonde drank, drink enkel dit'.

Een wat onderschatte heilige op biergebied is Rookus, eigenlijk van huis uit beter bekend als de pestheilige Sint-Rochus. Ten overvloede nog één keer het aan hem opgedragen dichtgebed:

Sint-Rookus, die de pest geneest, in steê en dorp, van mens en beest. Weer het zwart der hoppeblaren, breng de stormen te bedaren. Jaag de hoppeduvel voort, die der bellen bloei verstoort. En maak ons zielen rijp en schoon, gelijk de hop, voor 's Heeren woon!

Vanaf zijn geboorte had Rochus op zijn linkerdij een wijnvlek in de vorm van een kruis. Men beschouwde dat als een teken van god. Onze Rookus, was een middeleeuws verpleger van naam en faam. Kwam hij ergens waar de pest woedde of een andere ziekte, dan bleef hij daar om de zieken te verplegen. Hoewel zelf door pest aangetast. Toen hij stierf verscheen er een engel in glanzend licht die verkondigde dat allen die Rochus aanriepen tegen de pest, genezen zouden worden. Rochus werd echter nooit heiligverklaard, maar wordt gerekend tot de veertien noodhelpers. Hij zou de latere martelaarsstad Aarschot in de 14de eeuw meermaals van de zwarte dood hebben gered. De bekendste Rochus bedevaartsplaats is de Rochusberg bij Bingen, waar Hildegard geboren werd.

Toeval?

Pestpandemieën troffen heel Europa en niemand wist wat men eraan kon doen. Er zijn aan de bierheiligen allerlei wonderen toegeschreven en terecht, maar het ging natuurlijk om de drank waarmee die wonderen verricht werden: bier. Wist Arnoldus veel dat het kwam door het koken van het wort. Rookus dacht dat de gezonde mens voortkwam uit het gebruik van hop. Sint-Hildegard had ook iets met hop en dat 'hop gezet in bier' best wel eens voor een heel gezonde drank zou kunnen doorgaan.

In één van de belangrijkste hopsteden van de Lage Landen, Dordrecht (de hoppesack van Holland), woonde en leefde geneesheer Johannes Van Beverwyck. Hij werd beroemd om zijn trilogie over gezondheid. Ook aan bier besteedde hij aandacht. Zelfs in een aparte paragraaf in die trilogie Schat der gesontheyt, Schat der ongesontheyt en Heel-konste. Wat opvalt, is dat Van Beverwyck het ook over de geschiedenis van bier en over specifieke bieren uit die tijd heeft. Graag geef ik u de volledige tekst van wat Van Beverwyck omstreeks 1643 – zelfde periode als de afbeelding van de pestdokter overigens – in zijn Kapittel XIX op rijm schrijft over bier:

Wie kan er van bier de echte aard beschrijven en of het dienstig is voor allerhande lijven? Terwijl het wordt gekookt uit vele soorten graan en dat er zeldzaam kruid ook onder wordt gedaan. De waters zelf zijn niet van één en dezelfde kracht, het ene wordt geput uit ongezonde gracht, het ander uit een beek of uit een driftig zand, het andere uit een poel of uit een ziltig land. Ik zal dan, Hollands volk, in weinig hier besluiten en op dit gans beslag een korte regel uiten. Maakt dat zich uw drank binnen deze perken houdt, niet al te bijster jong en niet al te lijdend oud.

Biergeschiedenis interpretatie

Dat Van Beverwyck er een heuse studie naar bier heeft gedaan blijkt als hij ook nog dieper ingaat op de geschiedenis van bier en schrijft: Van bier wordt geloofd dat het een nieuw en niet lang geleden gevonden brouwsel is. Maar ik vind al bij de Griekse historieschrijver Diodorus van Sicilië hoe hij in zijn eerste boek verhaalt dat Osiris de koning van Egypte het gebruik van wijn heeft gevonden en de wereld geleerd heeft op de plaatsen waar de wijnstok niet wilde aarden het volk gewezen heeft om een drank van gerst te maken die van wijn weinig in goede reuk afwijkt. En hij zegt dat de Egyptenaren van Osiris tot de tijd van Alexander de Grote, die daar de stad Alexandrië gebouwd heeft, meer dan tien duizend jaar rekenen of, zoals sommige schrijven, wat minder dan drie en twintig duizend. Onder de Griekse Epigrammata lezen we dit schimpdicht van Julianus tegen wijn die van gerst gemaakt is en bij ons bier genoemd wordt (vrij vertaald tot een leesbaar geheel):

Wie bent u, lieve vrind? Zou ge wel met Bacchus wezen en door alle man bemint, door iedereen geprezen? Door Jupiter geteeld? nee, die bent ge niet zoals men aan uw kleur en al uw wezen ziet. Ge bent van kwade reuk en uw dampen stinken, o het is een ander nat waarvan de Goden drinken. Dat heeft een frisse geur en behoorlijk betere smaak, ik denk ik word een God als ik het vocht genaak. Voorwaar ge bent geteeld, daar nooit een druif groeide en waar nooit een akkerman haar gulle ranken snoeide. Ge kreeg uw wezen niet uit ’s wijngaards edele hout, maar uit een brouwerskuip en vunzig gerstemout.

Gezondheidsfactoren

Ook weet Van Beverwyck het één en ander te melden over de positieve invloed die bier kan hebben op de menselijke gezondheid: 'Men kan niet goed in het algemeen zeggen, van welke aard en natuur het bier is omdat het zo zeer verschilt vanwege de stof, het water, de ouderdom en de manier van klaar maken. Het wordt hier te lande gewoonlijk gebrouwen van water, gerstemout en soms ook van tarwe of spelt met de bloemen of bellen van de hop. Deze verschillende onderdelen hebben elk hun eigen en bijzondere krachten. Want het water waar het bier van gebrouwen wordt is koud en vochtig, het mout is verdrogend en afvegend met wat warmte, tarwe en spelt zijn middelmatig warm en droog, hop verwarmt en verdroogt in de tweede graad, beroert het hoofd en vervult dat met wasem, verwekt het water maken en heeft ook een afvegende en openende kracht'.

Van Beverwyck heeft zich zelfs verdiept in de verschillende bierstijlen en verschillende graansoorten (gerst en tarwe) zoals u hierna kunt lezen. Hij besteed zelfs aandacht aan de effecten die het sorteert: 'Het bier dat van tarwe gebrouwen wordt geeft meer voedsel dan hetgeen dat van de gerst komt, verwarmt en bevochtigt ook meer, vooral omdat er bij tarwe gewoonlijk minder hop gedaan wordt dan bij gerst. Terwijl ook de tarwe wat taaier sap geeft dan gerst, zo maakt het tarwebier ook taaiere vochtigheden in het lichaam, maakt gemakkelijker verstoppingen en vooral als het niet zo helder is en drijft het water niet zo erg af. Bier dat van gerst gebrouwen is verwarmt niet zo zeer vanwege de gerst maar omdat er vaak veel hop bijgedaan wordt en dan krijgt het daarvan een verwarmende en verdrogende kracht, het voedt minder en maakt dunner sap in het lichaam en zet het water beter af. Hetgeen van tarwe en gerst onder elkaar gekookt wordt heeft ook een gemengde kracht. Dat van geen mout, maar alleen van koren in de zon gedroogd gebrouwen is heeft meer overtollige vochtigheid en maakt vaak verstoppingen in de kleine adertjes en kortheid op de borst. Hoe meer er hop bij gedaan wordt, hoe het meer droogt maar minder voedt en niet zo gemakkelijk verstopt en meer water laat maken. Maar het meeste verschil van de bieren komt uit het water. Want terwijl het water van de ene plaats of de ander zeer verschillend valt en het bier niets anders is dan water met mout en hop opgekookt kan het niet zo gebeuren of de aard van het water blijft ook in het bier. Daarom die van de natuur van de bieren goed wil oordelen moet vooral goed letten op de natuur van de wateren. Want die geven sommige bieren enige bijzondere eigenschappen. Waartoe niet weinig helpt de manier van brouwen en het bier klaar [helder] maken'.

Bier drink je best van jongs af aan, zoals uit deze prent blijkt

Bijzonderheden rondom bier

Ook over hele specifieke wetenswaardigheden rondom bier wist Van Beverwyck wel het één en ander te vertellen: 'Jong of vers bier dat noch niet goed gerezen en gezonken is laat het lichaam veel hindernis hebben net zoals we van de most gezegd hebben. Het maakt winden in de buik, laat de nierstenen in de nieren en blaas groeien en veroorzaakt veel verstoppingen. Zuur bier is voor de zenuwen en de nieren hinderlijk, beroert de maag en laat in het lichaam kwade vochtigheden groeien.

Maarts bier dat in maart gebrouwen is en niet voor de zomer gedronken plag te worden is zo helder als wijn en bijna zo sterk, wordt hier te lande door sommige voor ongezond gehouden omdat het krimpingen in de buik maakt, dan diegene die het gewend zijn voelen dit ongemak niet. Maar men moet uitkijken dat het niet al te oud en te straf wordt want dan wringt het te zeer in de keel en buik en is de zenuwen kwaad. Verder is het dunste en lichte bier wel koud en vochtig van aard doordat de waterige eigenschappen en stoffen erin wel het meeste is, het is nochtans niet gans zonder enige warmte. Maar de dikke bieren zijn veel warmer, doch minder dan de wijn die ook veel dunner en fijner van stof is.

Bier dat goed gekookt en helder is, niet te jong of te oud, is voor alle mensen goed om te drinken.

Van zuur bier wordt mede azijn gemaakt, dat is niet zo sterk als wijnazijn'.

Als u die laatste zin leest, begrijpt u direct waarom oude azijnfabriekjes vaak een relatie met brouwen hebben. Bovendien ziet u dat Van Beverwyck niet veel op had met bier en de 'quaden reuk en stinkende dampen'. Wijn was hem het liefst. Vriend, stads- en tijdgenoot van Van Beverwyck, Jacob Cats, heeft mede aan de wieg gestaan van wat Van Beverwyck in zijn 19de hoofdstuk over bier schreef. Cats is echter over de kwaliteiten van bier beter te spreken dan zijn bevriende arts (Cats’ vader was immers bierhandelaar en -importeur in het Zeeuwse Brouwershaven, dus kan aangenomen worden dat hij wel het één en ander over bier wist). Volgens Cats is bier welzeker een godendrank en hij schrijft, als reactie op het door Van Beverwyck genoteerde gedicht, zijn eigen visie in rijm op bier.

Die gesont en frisch wil leven In dees aertsche Dordtse dreven Die wil wesen sonder pijn Drincke bier, de dranck der Goden Waerop Jupijn (Jupiter) Juno noodde Bier voor krancken, hoeze oock sijn, Dordtsch bier is voor ieder medicijn. Bier alleen geeft ouden moed, Dordtsch bier is het besten soet.

Bij dit rijm moest ik onwillekeurig weer even denken aan allerlei rijmelaars die toch het liefst hun eigen favoriete bier – het bier van hun stad of streek – in dichterlijke vorm willen aanprijzen, of soms in een bijzin in het zonnetje willen zetten. De hof waaraan je geboren bent is je het liefst, nietwaar? Het bier dat daar in de buurt gebrouwen wordt het lekkerst. Je ziet het bij Adriaen Brouwer als hij het over Oud Bruin uit Oudenaarde heeft. 'Audenaardsch bier! Daar gewonnen, daar gebrouwen, daar gedronken! Donker en stralend, gesmolten brons. Eten en drinken. Ge wordt ervan als een klok vol diepe klanken, ge voelt u passchen tot in uwen kleien teen!'.

Felix Timmermans zweeft zelfs een beetje, als hij het over Caves uit Lier heeft: 'Het beste bier van heel de wereld! Om geen wijn meer te bezien. En voor de vrienden iets extra uniek, klaar als de zon, zerp en zoet, een honing van smaak'. Talloze schrijvers hebben wel iets achtergelaten over bier. Bij sommigen heb ik de indruk dat ze hun bijdrage op papier hebben gezet tijdens het drinkproces, niet altijd even fraai. Tot zover wat dichterlijke vrijheden, terug naar de gezondheid van de bierdrinkende natie. In mijn serie Bier als Medicijn vertelde ik u al over de helende werking van kruiden en specerijen in bier. Het is niet nodig om dat hier weer allemaal uitvoerig te herhalen, hoewel ik nog wel een paar algemene gezondheidsvoordelen wil aanstippen die door artsen werden opgemerkt. Over hop is bekend dat het desinfecterende krachten bezit. Wat velen niet weten is dat het een soort middeleeuws inentingsmiddel was. Hop hielp om bestand te zijn tegen bepaalde ziektes. Er is weinig van bewaard gebleven en ik kan de feiten niet staven met cijfers, toch las ik dat de gehopte bieren als superieur werden beschouwd, hoewel hier voor wat betreft de helende werking ook wellicht best wat vraagtekens bijgeplaatst mogen worden. Het toepassen van bepaalde kruiden, mits in juiste verhouding, in bier zorgde ervoor dat je via het drinken van bier de juiste hoeveelheid binnenkreeg om je gezond te maken, of juist gezond te houden. Vergis u niet, aan het eind van de middeleeuwen had men heus wel het besef dat bier hele specifieke krachten bezat, maar van vitamines, mineralen, antioxidanten, nutriënten, vrije radicalen en dergelijke had men nog nooit gehoord. 'Ale gebrouwen voor de zieken, de jongeren en de vrouwen, om ze aan te sterken. Sterk en bedwelmend', dat soort dingen kon je lezen. Toch werd het gebrouwen in elk gasthuis of infirmerie (ziekenhuis). Er zijn verschillende referenties waar men spreekt over bier dat oude zieke mensen in leven houdt, sterker nog, waar ze van opknappen en weer door het leven gaan als een jongmens.

Ook hormonaal kon bier je een handje helpen, hoewel je je bij onderstaande Franse poster mag afvragen in hoeverre… Was het bedoelt voor de zogende moeder of voor de baby? Als je goed kijkt schieten ze er allebei mee op.

© Ariël Meeusen

Reageren: redactie@hopnieuws.be